Kategori: Halk Sağlığı

(14.3.2024 tarihinde Dr. Dilek Aslan tarafından halk sağlığı uzmanlığı yetkinliği çerçevesinde gönüllülük esasıyla hazırlanmıştır. Dileyenler, içeriği referans göstererek kullanabilirler. Bu sayede bilgi hedefine daha fazla ulaşabilir).

Hastalıkların tedavisi için ilaçlar yaşamlarımızın önemli gereksinimleri arasındadır. İlaçların tarihsel serüveni insanlık için önemli adımların atılmasını sağlamıştır. Penisilinin, aspirinin keşfi, ilk kullanımı bu serüvende önemli keşifler arasında yerini almıştır (1). İzleyen yıllar, yüzyıllar çok sayıda gelişmeyi günümüze taşımıştır.

İlaçların hedeflediği başarıya ulaşabilmesi için bazı koşulların sağlanmasına ihtiyaç vardır. Bu noktada, akılcı ilaç kullanımı (AİK) kavramı iyi anlaşılmalı ve toplumsal düzeyde bu konuda başarı sağlanmalıdır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), akılcı ilaç kullanımını; bireylerin klinik bulgularına ve bireysel özelliklerine göre uygun ilacın uygun sürede ve dozda, karşılanabilir en düşük maliyetle ve en kolay bicinde ulaşabilmeleri şeklinde tanımlamaktadır (2).

Şekil 1’de AİK ile ilgili bazı bileşenler görülmektedir.

Şekil 1. Akılcı ilaç kullanımının bazı bileşenleri.

Sorunun boyutu

Akılcı ilaç kullanımı sağlanamadığında bireysel zararların yanı sıra toplumsal düzeyde de sorunlar yaşanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü tarafından tüm ilaçların yarıdan fazlasının uygun olmayan şekilde reçete edildiğini, dağıtıldığını ve satıldığını ortaya koymaktadır. Farklı gruplarda yapılan çalışmalar da benzer sonuçları ortaya koymaktadır. Örneğin; yaşlılar arasında yapılan bir çalışmada, yaşlıların %44’ünün ilaçları önerilen şekilde kullanmadıkları ortaya konulmuştur (3). Akılcı olmayan ilaç kullanımı denildiğinde aşağıdaki konuların anlaşılması gerekir (2):

• Gereğinden fazla miktarda ilaç kullanımı
• Reçete edilen ilaçlarla uyumlu olmayan kullanım
• Klinik rehberlere uygun şekilde ilaçların yazılmaması
• Bireylerin kendi kendilerine ilaç kullanmaları

Akılcı ilaç kullanımı sağlanamadığı durumlarda Dünya’da yaygın bir sorun olan bakteri, virüs, mantar, parazit için kullanılan ve “antimikrobiyal” olarak da bilinen ilaçlara direnç gelişir. Direnç geliştiğinde hastalıkların tedavisinde başarı sağlanamaz, yetersiz tedavi olur, hastalıkların yayılımı artar, ilaçların birbirleriyle etkileşimleri artabilir, istenmeyen etkiler artabilir, yetiyitimi olur, ölümler olur. Bakterilere karşı gelişen antimikrobiyal direncin 2019 yılında 1,27 milyon kişinin doğrudan ölümüne sebep olduğu ifade edilmektedir. Gelişen direnç aynı zamanda çok yüksek maliyetlerde kayıplara neden olmaktadır (4).

Akılcı ilaç kullanımı için DSÖ bazı yaklaşımları sunmaktadır. Bu yaklaşımlar arasında; ilaç kullanımına ilişkin politikaları koordine etmek için çok multidisipliner bir ulusal yapının kurulması, klinik rehberlerin kullanılması, ulusal temel ilaçlar listesinin geliştirilmesi ve kullanımı, ilçelerde ve hastanelerde ilaç ve tedavi komitelerinin kurulması, müfredatlara eklenmesi, toplumun eğitimi, devlet tarafından yeterli bütçe ayrılması gibi konular yer almaktadır (5).

Akılcı İlaç Kullanımı ile İlgili Kimler Sorumlu?

Bireylere yönelik ve/veya toplum düzeyinde akılcı ilaç kullanımının sağlanabilmesi için tıbbi farmakologlar ve eczacılar başta olmak üzere çok sayıda sağlık profesyonelinin rol ve sorumluluğu vardır. Akılcı ilaç kullanımı aynı zamanda düzgün işleyen bir sistemi de gerekli kılar. Akılcı ilaç kullanımının sağlanabilmesi için ilacı yazan, ilacı tedarik eden, ilacın hastaya ulaşmasını sağlayan, ilacı kullanan kişi ya da sistemlerin birbiri ile uyum içinde olması gerekir.

Örneğin; mide ülseri tanısı alan A.A.’nın ilaç kullanım sürecini düşünelim:

1. Doğru ilacın doğru dozda, doğru endikasyonla, doğru şekilde, doğru sürede kullanması için hekim tarafından reçete edilmesi gerekir.
2. Reçete edilen ilacın hekim ya da hemşire tarafından nasıl kullanılacağının A.A.’ya anlatılması uygun olur.
3. Reçete edilen ilacın en kolay şekilde eczaneden alınmasının sağlanması gerekir.
4. Eczacının da A.A.’ya ilacını nasıl kullanacağını açıkça yeniden anlatması uygun olur.
5. Eczanelerde yazılan ilaçların her zaman bulunması için kararlı bir kamu politikasının olması, ilaçların geri ödeme sisteminde yer alması gerekir.
6. A.A.’nın ilacını doğru bir şekilde kullanması gerekir.
7. Kullanım ile ilgili bütün bilgilerin eksiksiz şekilde anlatılması, A.A.’nın bütün ayrıntıları anladığından emin olunması gerekir.
8. Bu konuda A.A.’nın eğer süreci yönetmeye engel bir durumu var ise refakatçısının benzer sorumluluğu paylaşması uygun olur.
9. İlacın kullanıldığı süre içinde ilaca bağlı yan etki, istenmeyen etki, vb. görüldüğünde uygun başvuru mekanizmalarının her zaman ulaşılabilir olması gerekir.
10. A.A.’nın varsa başka hastalıkları, varsa diğer ilaçları da öğrenilmelidir. İlaçlar arasındaki etkileşimler gözden geçirilmeli, A.A.’ya ihtiyaç olması halinde gerekli bilgiler verilmelidir.

Bu örnekte olduğu gibi, akılcı ilaç kullanımı sadece bireysel bir sorumluluk değildir. Güçlü ve sürekliliği sağlanan bir sisteme de ihtiyaç vardır.

Akılcı ilaç kullanımı ile ilgili sorumlu olan taraflar Şekil 2’de sunulmuştur.

Şekil 2. Akılcı ilaç kullanımının sağlanması için sorumlu taraflar.

İlaç kullanımı açısından bazı ek konulara da dikkat etmek gerekir. Örneğin;

• İlacı kullanacak kişinin yaşı
• Birden fazla hastalığın olup olmadığı
• Birden fazla ilacın kullanılıp kullanılmadığı
• Ek hastalıklar nedeniyle kullanılacak ilacın diğer ilaçlarla etkileşime girip girmeyeceği
• Kullanılan başka bir ürün var ise bu ürünün ilaçla etkileşiminden kaynaklanan riskler
• İlacın kişi tarafından temin edilip edilemeyeceği
• İlacın kişi tarafından rahat kullanılıp kullanılmayacağı gibi konulara dikkat etmek gerekir.

İlaç kullanırken aşağıdaki temel ilkeler unutulmamalıdır:

1. İlaç tedavisi kişiye özgü yapılır. Başkasının ilacı kullanılmamalıdır.
2. İlaç tedavisi için hekimlerin reçete yazması gerekir. İnternet aracılığı ile ya da bir başka yolla ilaç almak son derece riskli ve tehlikelidir.
3. Reçete edilen ilaçların alınacağı yerler eczanelerdir. Eczacılar hastalara reçete edilen ilaçların nasıl kullanılacağını da anlatarak ulaştırırlar. Başka bir yöntem kesinlikle önerilmemektedir.
4. Tedavi süresine uyum son derece önemlidir. Hastaların bu konudaki hassas olmaları gerekir.
5. İlaçlar ancak doğru dozda kullanıldığında istenilen etkiyi sağlayabilir.
6. İlaçların saklama koşullarına dikkat etmek gerekir.
7. İlaçların son kullanma tarihlerine dikkat etmek gerekir.

Yukarıdakilere ek olarak; ilaç kullanımı ile ilgili toplumda yanlış bilgiler mevcuttur. Yanlış bilgiler nedeniyle bireyler hastalıkları için kendilerine reçete edilen ilaçları kullanamayabilirler. Ya da ilaç yerine başka ürünleri kullanmaya eğilim içinde olabilirler. Bu gibi durumlar sağlık açısından çok sayıda riskler taşır (6).

Akılcı ilaç kullanımının başarılabilmesi için yukarıdaki algoritmalar gözetilmelidir. İlaçlarla ilgili doğru bilgiler hastalara sunulmalıdır. Her ayrıntı ilacı kullanacak kişiye aktarılmalıdır. Hekimler, hastalarının kullandığı ilaçları sık sık gözden geçirmeli ve gerekli olmayan ilaçların kullanımını kesmelidirler. Hastalar, hekimlere danışmadan, kendi kendilerine ilaç kullanmamalıdırlar. İlaçlar kullanılırken son kullanım tarihi, vb. ayrıntılara dikkat edilmelidir. Bu konuda bilinmesi gereken bir kavram da akılcı ilaç kullanımında sağlık okuryazarlığı kavramıdır. İlaç okuryazarlığı kavramları da bilimsel literatürde gündeme taşınmaktadır (7). Akılcı ilaç kullanımının ilkeleri Aydos TR tarafından da açıklıkla ortaya konulmuştur (8).

Sonuç olarak; akılcı ilaç kullanımı tedavinin başarısını artıran önemli bir yaklaşımdır. Bütün taraflar kendilerine düşen sorumlulukları eksiksiz yerine getirmelidirler.

Yararlanılan kaynaklar

1. Montinari MR, Minelli S, De Caterina R. The first 3500 years of aspirin history from its roots – A concise summary. Vascul Pharmacol. 2019 Feb;113:1-8.
2. Rationale use of medicine. https://www.who.int/teams/health-product-policy-and-standards/medicines-selection-ip-and-affordability/medicines-policy/rational-use
3. Lopes LM, Figueiredo TP, Costa SC, Reis AM. Use of potentially inappropriate medications by the elderly at home. Cien Saude Colet. 2016 Nov;21(11):3429-3438.
4. WHO, Key facts https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/antimicrobial-resistance
5. https://www.who.int/teams/health-product-policy-and-standards/medicines-selection-ip-and-affordability/medicines-policy/rational-use
6. Aslan D. Akılcı ilaç kullanımı için doğru bilginin önemi: yaşlılık dönemine özel değerlendirmeler. Yaşlılarda Akılcı İlaç Kullanımı kitabında (Aydos TR, Kutsal YG, Editörler). Türk Geriatri Derneği yayınları, 2022, pp 201-209 https://geriatri.org.tr/pdf/akilli_ilac_kitabi.pdf
7. İncesu E. Akılcı ilaç kullanımında sağlık okuryazarlığı: Bir kamu hastanesi yatan hastaları üzerine bir araştırma. Sağlık Akademisyenleri Dergisi 2017;4(1):28-38. https://doi.org/10.5455/sad.13-1483603442.
8. Aydos TR. Yaşlılık döneminde akılcı ilaç kullanım ilkeleri. Yaşlılarda Akılcı İlaç Kullanımı kitabında (Aydos TR, Kutsal YG, Editörler). Türk Geriatri Derneği yayınları, 2022, pp 1-28 https://geriatri.org.tr/pdf/akilli_ilac_kitabi.pdf