(Sağlık çalışanlarına yönelik olarak hazırlanmıştır.)
Gıda okuryazarlığı (food literacy) ve beslenme okuryazarlığı (nutrition literacy) sağlığın geliştirilmesi için gereklidir (1). İki kavram arasında benzerliklerin yanı sıra, bazı farklılıkları olduğu ifade edilmektedir (1). Kavramların doğru kullanılması doğru davranışların geliştirilmesi için önemlidir. Bu yazıda kavramların tanımı ve birbirleri ile ilişkisi açıklanmaya çalışılmıştır.
Beslenme okuryazarlığı, bireylerin bilişsel (kognitif) kapasitelerine odaklanır, beslenme ile ilgili bilgileri anlama ve kullanmayı işaret eder. Gıda okuryazarlığı ile ilgili tanımlamalar, kavramın temel bilgilere ulaşma, işleme ve anlamanın yanı sıra bu bilgileri kullanma (hayata geçirme) ile ilişkili olduğuna işaret etmektedirler. Bir başka ifadeyle, gıda okuryazarlığı, kişinin çevresel, sosyal, ekonomik, politik bileşenleri dikkate alarak kişisel sağlığının ve sürdürülebilir gıda sistemlerinin gerçekleştirilmesini desteklemek için karar alabilme kapasitesi/yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Gıda okuryazarlığının değerlendirilebilmesi için; bilgiyi okuma, anlama, değerlendirme; gıda ve beslenme konularında bilgi toplama ve bilgi alışverişinde bulunma, gıda alışverişi ya da yemek hazırlama gibi temel beceriler, kişilerin gıda ile ilgili bireysel tercihlerini etkileyen faktörleri ile ilgili eleştirel düşünme, gıda ile ilgili yapılan seçimlerin toplum üzerindeki etkilerini anlama temel becerilerin dikkate alınması önerilmektedir (1). Gıda okuryazarlığının aşağıda yazılı olan altı konuda tanımlandığı ifade edilmektedir (2):
- Beceri ve davranışlar
- Gıda/sağlık tercihleri
- Kültür
- Bilgi
- Duygular
- Gıda sistemleri
Beslenme ve gıda okuryazarlığı kavramlarının sağlık okuryazarlığı kavramının bir biçimi olduğu üzerinde durulmaktadır. Kavramlar, sağlık okuryazarlığı üst başlığında ele alınabilir (1). Sağlık okuryazarlığı, sağlıkla ilgili doğru bilgilere ulaşma, bilgileri anlama, değerlendirme ve uygulama aşamalarını içerir. Bilgiyi okuma ve anlama bileşeni “fonksiyonel” bileşen olarak da adlandırılmaktadır (3). Beceri ve yeteneklerle gereksinimlerin eş zamanlı olarak değerlendirilmesi sağlık okuryazarlığının “interaktif” bileşeni içerisinde ele alınır (3). Eleştirel bileşen sağlıkla ilgili seçimin kişisel ya da toplum üzerindeki etkisini eleştirel bir şekilde yaklaşmayı işaret eder (2).
Şekil 1.’de Krause ve arkadaşları tarafından (1) sağlık okuryazarlığının fonksiyonel, interaktif ve eleştirel bileşenleri içerdiği, gıda okuryazarlığının fonksiyonel, interaktif ve eleştirel bileşenleri içerdiği, beslenme okuryazarlığının ise fonksiyonel bileşeni içerdiği belirtilmiştir. Şekil içeriği için, sağlık okuryazarlığı tanımından da yararlanılmıştır (3).
Şekil 1. Sağlık, Gıda ve Beslenme Okuryazarlığı kavramlarının ilişkisi (1)
Gıda ve/veya beslenme okuryazarlığının ölçülmesi için ölçekler mevcuttur (4). Gereksinime göre uygun ölçeklerin değerlendirmede kullanılabilmesi tespitlerin objektif yapılabilmesine katkı sağlayabilir.
Dilek Aslan, 23.2.2023
Kaynaklar
- Krause C, Sommerhalder K, Beer-Borst S, Abel T. Just a subtle difference? Findings from a systematic review on definitions of nutrition literacy and food literacy. Health Promot Int. 2018 Jun 1;33(3):378-389.
- Yuen EYN, Thomson M, Gardiner H. Measuring Nutrition and Food Literacy in Adults: A Systematic Review and Appraisal of Existing Measurement Tools. Health Lit Res Pract. 2018 Aug 15;2(3):e134-e160.
- WHO, Health Literacy: The Solid Facts, 2013. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/128703/e96854.pdf
- Zhang Y, Sun Q, Zhang M, Mo G, Liu H. Nutrition Literacy Measurement Tool With Multiple Features for Chinese Adults. Food Nutr Bull. 2022 Jun;43(2):189-200