Dr. Dilek Aslan, 7.1.2024
Sorunun boyutu ile ilgili tespitler
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) yetiyitimi kavramının insan yaşamının bir parçası olduğuna işaret etmektedir. Yetiyitimi daha anlaşılır bir ifadeyle; yeti kaybı olarak da ifade edilebilir. Yaşamın herhangi bir döneminde insanların geçici ya da kalıcı düzeyde yetiyitimi ile karşılaşabileceği vurgulanmaktadır. Dünyada yaklaşık 1,3 milyar yetiyitimi olan birey olduğu ifade edilmektedir. Bu da küresel nüfusun %16’sına denk gelir. Yetiyitiminin toplumların yaşlanması ve bulaşıcı olmayan hastalıkların yaygınlığındaki artış ile uyumlu olarak arttığı düşünülmektedir (1).
Yetiyitiminin geniş bir tanımı vardır, fonksiyon (işlev) kaybına işaret eder (2).
Yetiyitimi ile ilgili güncel bazı tespitler aşağıda sunulmuştur (2-5):
Yetiyitimi olan bireyler farklılık gösteren bir gruptur. Cinsiyet, yaş, ekonomik koşullar gibi durumlar yetiyitimi olan bireylerin sağlık ihtiyaçlarını etkilemektedir (1). Birleşmiş Milletler yetiyitimi olan bireylerle ilgili bilinmesi gereken beş önceliği belirlemiştir (Şekil 2) (6).
Neler yapılabilir?
Yetiyitiminin önlenmesi ilk adımdır. Önlenemediğinde erken tespit ve erken müdahale, ardından da yetiyitimi olan bireylerin yetiyitimi olmayan bireylerle yaşamda eşit koşullarda var olabilmeleri için rehabilitasyon hizmetleri önem taşır. Bu yaklaşım daha geniş bir perspektifle yetiyitimi olan bireyler açısından üç temel kabulü gerektirir (7):
- Sağlıkta hakkaniyet (equity) küresel bir sağlık önceliğidir.
- Hakkaniyet, gereksinim temelli hizmete öncelik verir.
- Ulaşılabilecek en yüksek sağlık standardından yararlanma hakkı vardır.
- Sağlıkta hakkaniyet aynı zamanda bir kalkınma (gelişme) önceliğidir.
Bu kabullerin yanı sıra bazı pratik öneri başlıkları da aşağıda yer almaktadır:
- Yetiyitimi ile ilgili sayısal, ihtiyaç temelli tespitlerin yapılması
- Yetiyitimi ile ilgili farkındalığın artırılması
- Örneğin; 3 Aralık gibi uluslararası alanda belirlenmiş olan Yetiyitimi Olan Bireyler İçin Uluslararası Gün etkinlikleriyle farkındalığın artırılması (4)
- Yetiyitimi ile ilgili araştırmalara kaynak ayrılması ve araştırma kapasitesinin geliştirilmesi
- Yetiyitimi ile ilgili sorunların çözümüne katkı için ilgili profesyonellerin eğitim, vb. altyapılarının desteklenmesi
- Kamu olanaklarının yetiyitimi olan bireyleri de kavrayacak şekilde geliştirilmesi
- Yerel yönetim ve diğer ilgili kurumların katkısının daha fazla alınması
- Yetiyitimi olan bireylerin kendileri ile alınacak karar mekanizmalarına katılımlarının desteklenmesi
- Uluslararası anlaşmaların/sözleşmelerin (8) gereklerinin eksiksiz şekilde tamamlanması
#eşitlik
#hakkaniyet
#herkesiçinsağlık
Kaynaklar
- WHO, Disability. [Internet] https://www.who.int/health-topics/disability#tab=tab_1
- UN, [Internet] https://www.un.org/en/observances/day-of-persons-with-disabilities/background
- WHO, Key facts, Disability [Internet] https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/disability-and-health
- UN, Disability [Internet] https://www.un.org/en/observances/day-of-persons-with-disabilities/background
- [Internet] https://www.who.int/news/item/16-05-2022-almost-one-billion-children-and-adults-with-disabilities-and-older-persons-in-need-of-assistive-technology-denied-access–according-to-new-report
- UN, Disability. [Internet] https://www.un.org/en/desa/5-things-you-should-know-about-persons-disabilities
- WHO, 10 facts on disability. [Internet] https://www.who.int/news-room/facts-in-pictures/detail/disabilities
- UN [Internet] https://social.desa.un.org/issues/disability/crpd/convention-on-the-rights-of-persons-with-disabilities-crpd