Mpox nasıl bir hastalıktır?
Mpox, orthopoxvirus cinsinin bir türü olan “monkeypox” virüsünün neden olduğu bir hastalıktır. Virüs bir DNA virüsüdür. Hastalığın “maymun çiçeği (monkeypox)” olarak bilinen adı Dünya Sağlık Örgütü’nün önerisi ile mpox hastalığı olarak değiştirilmiştir. Bu değişikliğin en önemli gerekçesi önceki isme yönelik olarak gelişen damgalayıcı ve ayrımcı yaklaşımlar olmuştur. Hastalığın güncel ve kullanılması önerilen ismi mpox hastalığıdır.
Mpox hastalığı, Türkçe dilinde “M çiçeği hastalığı” olarak da kullanılmaktadır.
Mpox hastalığına virüsün iki farklı tipi neden olmaktadır (Orta Afrika alt tipi Clade I ve Batı Afrika alt tipi Clade II). Orta Afrika’da endemik olarak görülen “Clade I” daha ciddi hastalıklara ve ölümlere neden olur. Bazı salgınlarda hastalananların %10’u hayatını kaybetmiştir, ancak son salgınlarda ölüm hızları aha düşüktür. Batı Afrika’da endemik olan “Clade II”, 2022 yılında başlayan küresel salgına neden olan türdür. “Clade II” nedeniyle oluşan mpox enfeksiyonları daha az şiddetlidir.
Mpox yeni bir hastalık mıdır?
Hayır, hastalık yeni değildir. Hastalığa neden olan virüs, 1958 yılında Danimarka’da araştırma için tutulan maymunlarda keşfedilmiştir. İnsanda görülen ilk vaka 1970 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nden bildirilmiştir.
Mpox hastalığı salgınlar yapar mı?
Evet, mpox hastalığı ilk kez Temmuz 2022’de Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından birden fazla ülkede görülen salgın olarak ilan edilmiştir. Mpox hastalığı salgını nedeniyle rapor edilen on binlerce hasta ve 200’e yakın ölüm olmuştur. Mayıs 2024 döneminde DSÖ tarafından yayınlanan bir raporda hastalığın DSÖ’nün bütün bölgelerinde görülmeye devam ettiği belirtilmektedir. Hastalık Orta, Doğu ve Batı Afrika’da endemik olarak görülmektedir. Hastalık, DSÖ tarafından 14 Ağustos 2024 tarihinde uluslararası öneme sahip bir halk sağlığı acil durumu olarak ilan edilmiştir.
Mpox hastalığı bulaşıcı mıdır?
Evet, hastalık bulaşıcıdır. Mpox hastalığı insandan insana fiziksel temas yoluyla, kontamine materyaller aracılığıyla ya da enfekte hayvanlardan insanlara bulaşabilir. Cinsel temasla geçiş ve anneden bebeğe geçiş de bulaşma yolları arasındadır.
Hastalığın kuluçka süresinin 5-21 gün arasında değiştiği belirtilmektedir. Hastalığın febril (ateşli) evresi 1-3 gün sürer. Bu evrede genellikle ateş, boğaz ağrısı, baş ağrısı, kas ve sırt ağrısı, lenfadenopati (lenf düğümlerinin şişmesi) vardır. Bu evrenin ardından döküntüler görülür. Döküntü, bir süre sonra içi sıvı dolu bir kabarcığa dönüşür. Döküntü iyileştikçe lezyonlar kurur, kabuklanır, daha sonra da dökülür. Lezyonlar vücudun farklı bölgelerinde görülebilir. Semptomların genellikle 2-4 hafta içinde bitmesi beklenir, ancak bağışıklık sistemi zayıf olanlarda bu süre uzayabilir. Belgelenmiş vakalar arasında ölenlerin yüzdesi 0- 11 arasında değişmektedir. Ölüm riskinin küçük çocuklar arasında daha yüksek olduğu belirtilmektedir.
Vücuttaki bütün lezyonlar iyileşene kadar hastalığın bulaşıcı olduğu kabul edilir. Bu süre genellikle 2-4 hafta sürer.
Hangi durumlarda risk oluşur?
Mpox hastalığını geçiren birisiyle cilt, ağız, yüz teması gibi yakın temas içinde olmak risk altındadır. Hastalığı olan birinin dokunduğu giysi, havlu, çarşaf, elektronik cihaz, vb. yüzeylerle teması etmek risk yaratmaktadır.
Gebelik döneminde Mpox hastalığına yakalanmak fetüs veya yeni doğan bebek için tehlikeli olabilir ve düşük, ölü doğum, yeni doğan ölümü gibi olumsuzluklara ve anne için istenmeyen durumlara yol açabilir. Gebelik döneminde hasta birisi ile yakın temasta olmaktan kaçınmak gerekir. Hasta bir birey ile yakın temasta bulunan herkes, kim olduklarına bakılmaksızın Mpox hastalığına yakalanabilir. Eğer Mpox hastalığı olan birisiyle yakın temasta iseniz ya da hastalığın belirtilerini gösteriyorsanız mutlaka sağlık profesyonelleri ile en hızlı şekilde iletişime geçiniz.
Hastalığın tanısı nasıl konulur?
Mpox hastalığının tanısı laboratuvar koşullarında, PCR testi ile konulur. Örnekler doğrudan döküntüden alınır.
Hastalık nasıl yönetilmelidir?
Dünya Sağlık Örgütü hastalığın tedavisinde amacın döküntüleri, ağrıyı yönetmek ve komplikasyonları önlemek olduğunu belirtmektedir.
Hastalıktan korunmak için mpox hastalığı geçiren biriyle temastan kaçınmak gerekir. Dünya Sağlık Örgütü, aşağıdaki önlemlerin alınmasını önermektedir:
a-Tanıdığınız bir kişiye mpox hastalığı teşhisi konmuşsa ya da hastalıktan şüpheleniliyorsa, bu kişiyle temastan kaçının.
b-Belirtileri iyi bilerek kendinizi düzenli olarak kontrol edin.
c-Belirtileriniz varsa, sağlık kuruluşuna başvurun, tanı testi yaptırmak için beklerken kendi kendinizi izole edin.
d-Bulaşıcı hastalığı olan birinden virüs bulaşmış olabilecek ortamları temizleyin ve dezenfekte edin.
e-Mpox hastalığı hakkında bilgi sahibi olun.
f-Yakın temasta bulunduğunuz kişilerle sizde ya da onlarda olabilecek belirtiler hakkında açıkça ve yargılayıcı yaklaşımdan uzak duran tarzda konuşmalar yapın.
Mpox hastaları ile karşılaşma durumlarında sağlık çalışanları hijyen kurallarına uymalı, ellerini sık sık yıkamalı, gözleri için koruyucu gözlük kullanmalı, önlük giymeli, eldiven ve maske takmalıdır.
Aşılama, hastalığa maruz kalma riski altındaki sağlık çalışanlarının da içinde olduğu risk altındaki kişiler için önerilmektedir. Kitlesel aşılama Dünya Sağlık Örgütü tarafından önerilmemektedir. Dünya Sağlık Örgütü, 9 Ağustos 2024 tarihinde mpox hastalığı aşısı üreticilerine Acil Kullanım Listesi (EUL) için “İlgi Beyanı” sunmaları için bir davet yayınlamıştır. Hastalığa karşı aşı olunsa bile kişilerin koruyucu önlemlere dikkat etmeleri önerilmektedir.
Çiçek hastalığı (smallpox) eradike edilmeden önce çiçek aşısı olan kişilerde mpox hastalığına karşı korunma olup olmadığı merak edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü, geçmişte çiçek hastalığına karşı aşılanmış olmanın mpox hastalığını önlemede %85 düzeyinde etkili olabileceğini ifade etmektedir. Yapılan bilimsel çalışmalar mpox hastalığı olan kişiler arasında çocukluk dönemlerinde çiçek aşısı olanların da varlığına dikkat çekmektedir. Aşılama/bağışıklama ile ilgili şimdiye kadar yapılan bilimsel çalışmaların bundan sonra yapılacak çalışmalar açısından yol gösterici olacağı muhakkaktır.
Bu noktada Çiçek hastalığı ile kısa bir bilgiye ihtiyaç vardır. Çiçek hastalığı, orthopoxvirus ailesinden “variola” virüsünün neden olduğu bir hastalıktır. Tarihsel süreçte yıkıcı etkileri olan Çiçek Hastalığının Dünya’da olmadığının ilanı 1980 yılında DSÖ tarafından yapılmıştır. Çiçek hastalığının 1980 yılından bu yana Dünya’da görülmemesi bir halk sağlığı başarısı olarak kabul edilmektedir. Küresel düzeyde aşılamanın büyük rol oynadığı güçlü mücadele bu başarının en önemli gerekçesidir.
Mpox hastalığı konusunda infodemi mevcuttur. İnfodemi ayrımcı söylemlere ve damgalamaya neden olmaktadır. Damgalama kişilerin sağlık hizmeti almalarını geciktirmekte, engellemektedir. İnfodemi yönetimi mpox hastalığının yönetiminin bir parçası olmalı ve süreç bilimsel zeminde toplum katılımı sağlanarak sürdürülmelidir.
Bu yazının ilk kez yazıldığı 16.8.2024 tarihi itibarıyla, DSÖ hastalıkla ilgili küresel önlemler alınmasının gereğini belirtmektedir. Gelişmeler uluslararası alanda yapılanları ve yapılacakları yönlendirmektedir.
Dr. Dilek Aslan (Halk Sağlığı Uzmanı)
(Yazı ilk kez 16.8.2024 tarihinde yazılmış ve içerik en son 22.9.2024 tarihinde güncellenmiştir; mpox hastalığıyla ilgili gelişmeler düzenli olarak orijinal içeriğe yansıtılmaktadır).
Kaynaklar
- WHO, Mpox https://www.who.int/health-topics/monkeypox#tab=tab_1 Erişim:16.8.2024.
- WHO, Mpox https://www.who.int/health-topics/monkeypox#tab=tab_2 Erişim:24.8.2024.
- T.C. Sağlık Bakanlığı, m çiçeği https://erisilebilir.saglik.gov.tr/TR-105523/m-cicegi-mpox-hastaligina-iliskin-aciklama.html Erişim:16.8.2024.
- WHO, https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20240531_mpox_external-sitrep_33.pdf?sfvrsn=74858ef7_3&download=true Erişim:16.8.2024.
- WHO, https://www.who.int/news-room/speeches/item/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-ihr-emergency-committee-meeting-regarding-the-upsurge-of-mpox-2024—14-august-2024 Erişim:16.8.2024.
- WHO, WHO invites mpox vaccine manufacturers to submit dossiers for emergency evaluation https://www.who.int/news/item/09-08-2024-who-invites-mpox-vaccine-manufacturers-to-submit-dossiers-for-emergency-evaluations Erişim:16.8.2024.
- WHO, https://cdn.who.int/media/images/default-source/health-topics/infection-prevention-and-control/poster-putting-on-equipment-ppe-for-mpox.jpg?sfvrsn=b2538c84_17 Erişim:22.8.2024.
- CDC, mpox https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/outbreak/2023-drc.html Erişim:22.8.2024.
- CDC, https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/clinicians/infection-control-home.html Erişim:22.8.2024.
- WHO Africa, Mpox https://www.afro.who.int/health-topics/mpox-monkeypox Erişim: 22.8.2024.
- Uptodate, Epidemiology, clinical manifestations, and diagnosis of mpox https://www.uptodate.com/contents/epidemiology-clinical-manifestations-and-diagnosis-of-mpox-monkeypox?search=mpox&source=search_result&selectedTitle=1%7E51&usage_type=default&display_rank=1 Erişim: 22.8.2024.
- WHO, Smallpox https://www.who.int/health-topics/smallpox#tab=tab_1 Erişim: 23.8.2024.
- CDC, About mpox https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html Erişim: 25.8.2024.
- Ennab F, Nawaz FA, Narain K, et al. Monkeypox Outbreaks in 2022: Battling Another “Pandemic” of Misinformation. Int J Public Health. 2022 Jul 14;67:1605149. doi: 10.3389/ijph.2022.1605149.
- WHO, Mpox https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/mpox Erişim: 22.9.2024.
